Dokumentarna izložba „Spomen-obilježja u Budvi posvećena Stefanu Mitrovu Ljubiši“

SPOMEN-OBILJEŽJA U BUDVI POSVEĆENA STEFANU MITROVU LJUBIŠI

Spomen-obilježja dio su korpusa kulturno-istorijskog nasljeđa. U kulturnoj istoriji poznati su od  antičkih vremena i istaknuti su dio u procesu učenja o prošlosti. Izraz su potrebe uže/šire zajednice da istakne značaj nekog istorijskog događaja, ličnosti, ideje ili pokreta, te nesumnjivo predstavljaju odraz vrijednosnog sistema zajednice/društva. Shodno tome važan su segment u oblikovanju identiteta te iste zajednice ili društva.

S obzirom na njihovu funkciju, čiji je osnov čuvanje od zaborava i odavanje počasti, spomen-obilježja predstavljaju svojevrsna mjesta sjećanja. Iz ove suštinske odrednice označene kao sjećanje – memorija, izvedeni su i nazivi za ovaj segment kulturnog nasljeđa – memorijali, spomen-obilježja. Imajući u vidu da se kroz ovu materijalizaciju sjećanja šalje snažna poruka zajednici/društvu o vrijednostima koje je važno njegovati, zaštititi i prenijeti budućim generacijama, ova materija regulisana je zakonom. Aktuelni Zakon o spomen-obilježjima (Sl. list Crne Gore, br. 40/08, 40/11 i 02/17) prepoznaje razne forme spomen-obilježja, od spomen-objekata u koje se ubrajaju: spomen-groblje, spomen-kosturnica, spome-nik, spomen-bista, spomen-ploča, spomen-dom, memorijalni muzej, zadužbinski objekat, do naziva javne ustanove, javnog preduzeća, naselja i javnog objekta (ulica, trg, put, park, česma i dr), te reguliše način njihovog podizanja, zaštite i čuvanja.

Imajući to u vidu, dokumentarna izložba o spomen-obilježjima koja su posvećena Stefanu Mitrovu Ljubiši na teritoriji budvanske opštine, obuhvata sve gorepomenute vidove materijalizacije čuvanja uspomene, donoseći priču o načinu njihovog  nastanka. Bazirana je na arhivskoj građi koja obuhvata dokumentarnu građu, novinske priloge i fotografije. Korišćena arhivska građa dio je fondova Državnog arhiva Crne Gore – Arhivskog odsjeka Budva, dok su novinski napisi prikupljeni iz digitalnih zbirci dostupnih na inernetu, s izuzetkom „Primorskih novina“ koje nam je ustupila JU Narodna biblioteka Budve. Priroda samih obilježja i način na koji se uspostavljaju, odnosno činjenicu da se jedan broj njih podiže ili postavlja (spomen-objekti), dok drugi podrazumijevaju davanje naziva, te istorijski kontekst njihovog nastanka, uslovili su i način prezentacije. Prema karakteru izložba je informativno-edukativna jer na jednom mjestu pruža informacije o svim obilježjima, ističe ulogu zajednice i pojedinaca u ovim procesima, i poziva na preispitivanje djelovanja naše zajednice danas, u smislu čuvanja i zaštite neprolaznih vrijednosti.

 

Grob Stefana Mitrova Ljubiše

Proces memorijalizacije Stefana Mitrova Ljubiše, odnosno preduzimanje aktivnosti da se zaštiti lik i djelo ovog izuzetnog Budvanina, književnika, političara, prevodioca, kulturnog radnika, kroz odgovarajuće materijalne forme, počeo je s prenosom njegovih posmrtnih ostataka iz Beča u Budvu. Naime, Stefan Mitrov Ljubiša (1822) preminuo je u Beču 11/24. novembra 1878. godine. U tom gradu, nakon dva dana, sahranjen je na Marksovom groblju, pored Vuka Karadžića (1787–1864) i Branka Radičevića (1824–1853). No, Budvani i Bokelji nisu se mogli pomiriti s činjenicom da zemni ostaci jednog od ponajboljih među njima počivaju u Beču.

Iz pijeteta prema Ljubiši, borcu za svoj narod i nacionalnu kulturu, ali i potrebe da nastave sa jačanjem nacionalnog duha i onim što je Ljubiša započeo, oni su 1883. godine pokrenuli akciju prikupljanja dobrovoljnih priloga kako bi Ljubišu dostojno sahranili u njegovom rodnom mjestu. Od istaknutih predstavnika Budvana i Bokelja, u Budvi je formiran Odbora za prenos kostiju Stefana Ljubiše, koji 8. juna 1883. godine objavljuje proglas za narod u kome obrazlaže svoj naum. Iz Proglasa se, takođe, čita da je odbor već „preduzeo sve potrebne radnjeˮ, ali da moli za novčanu pomoć za ovu „svetu svrhuˮ, kako ih buduća pokoljenja ne bi „ukorilaˮ (Proglas, Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti, br. 3398). Proglas su potpisali predsjednik Odbora Vuk Račeta, potpredsjednici Krsto M. Gregović i Niko Stefanović, tajnici Jovan Anzulović i Stevo V. Vrčević, te odbornici proto Gavrilo Rucović, Vido S. Rađenović, Niko Rafailović i Špiro Petrović. Određeni su i blagajnici kojima treba slati novce. U narednom periodu Odbor se obraćao kratkim pismom pojedincima, ustanovama, institucijama, i dostavljao im odštampan spisak u kome je trebalo čitko navesti ime i prezime dobrovoljnih priložnika, te darovani iznos (Obraćanje Odbora Srpskom učenom društvu iz Beograda od 16. juna 1883, Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti inv. br. 3398/1 i Spisak dobrovoljnih priložnika u korist prenosa kostiju Stefana Ljubiše, Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti, inv. br. 3398/2). Na stranicama „Srpskog lista/glasaˮ iz Zadra, u tri navrata, objavljivana su imena svih priložnika. Istovremeno, organizovane su razne priredbe i programi. Tako u cetinjskom listu „Crnogorkaˮ (broj 4, od 31. januara 1885, str. 4), nailazimo na vijest da je u Kotoru nekoliko dana ranije Odbor za prenos kostiju organizovao „Ljubišinu večerˮ, svečanu večeru na kojoj je prikupljan novac. O tome kako je tekao poduhvat, određene informacije dostupne su nam iz novinskih napisa ondašnjih novosadskih listova „Zastavaˮ i „Javorˮ. Pored više puta ponovljenog Proglasa za narod, oni informišu da je Odbor imao određeno zatišje u radu u drugoj polovini 1883. godine, s obzirom da je za rad morao dobiti saglasnost bečke administracije, te da je za predsjednika nakon ostavke Vuka Račete, izabran proto Gavrilo Rucović („Zastavaˮ, 1884, br. 1, str. 3). Dakle, akcija prikupljanja novca je nastavljena, kao i administrativne radnje. Jedna od tih neophodnih radnji bila je i dobijanje dozvole od strane nadležnog ministarstva da Ljubiša bude pokopan u porti Crkve Sv. Trojice, s obzirom da je na snazi bila odluka o zabrani sahranjivanja u crkvenim portama („Javorˮ, 1885, br. 40, str. 1279-1280). Iz istog priloga saznajemo da su ekshumaciji 9/21. septembra 1885. godine prisustvovali proto Rucović i Vuk Račeta. I konačno, 25. septembra / 7. oktobra 1885. godine, nakon opela održanog u Crkvi Sv. Trojice, Ljubiša je bio sahranjen u svom rodnom gradu, u prisustvu velikog broja Budvana i Bokelja, predstavnika građanske i crkvene vlasti, raznih udruženja, te njegove ćerke Eufemije Henčel, koja je doputovala iz Beograda. Opširan izvještaj o ovoj, kako su je nazvali „tužnoj i veseloj svečanostiˮ , donio je „Srpski list/glasˮ iz Zadra.

O izgledu same grobnice, podatke nalazimo u mlađim izvorima. Mladen Crnogorčević u djelu „Crkve i manastiri u općini budvanskojˮ (1901), u tekstu o Crkvi Sv. Trojice pominje Ljubišin grob kao jedini u porti, te dodaje „Na nadgrobnom krstu čita se pohvalni jednostavni natpis СТЕВАН М. ЉУБИША – 1878.ˮ Stoga se da pretpostaviti da je to bila jedina oznaka na grobu. To se poklapa sa zapisom i fotografijom Ž. Milićevića („Politikaˮ, 14. VI 1932), koji govori o zapuštenom grobu i okolini, gvozdenom krstu s identičnim natpisom, teškoj kamenoj ploči  na kojoj nema natpisa. Loše stanje i zapuštenost groba, kao i porte Crkve Sv. Trojice biće povod akciji na njihovom uređenju, te izgradnji spomenika, koja će biti provedena 1933–1934. godine.

 

Izgradnja spomen-doma „Stevan Mitrov Ljubišaˮ

Naredni poduhvat lokalne zajednice nastao u želji da se sačuva uspomena na vrlog sugrađanina, započet je 1903. godine. Na osnovu dostupne arhivske građe, saznajemo da je Srpska pravoslavna crkvena opština Budva te godine pokrenula inicijativu za podizanje spomen-doma, i u tu svrhu formirala poseban odbor čiji je predsjednik bio Đuro Zenović, a potpredsjednik Ilija Luketić, dok je za blagajnika imenovan Ivo Rađenović. Program koji su organizovali prilikom obilježavanja 25-godišnjice smrti Stefana M. Ljubiše, novembra te godine, uključivao je i osnivanje „fonda za izgradnju „Doma Stevana Ljubišeˮ,  a na licu mjesta „Dobrovoljne priloge primaće blagajnik s osobitom zahvalnošćuˮ (Pozivnica sa programom za proslavu 25-godišnjice smrti Stefana M. Ljubiše, CGDA 2BUD -POLJUB-1-1903- 3 VIII 2/2). Osim prikupljanja priloga iz Budve, Paštrovića i cijele Boke, odbor je upućivao prigodna pisma – molbe iseljenicima za dostavljanje dobrovoljnih priloga „koji su namijenjeni podignuću „Spomen-domaˮ u znak vječne pošte i zahvalnosti Srpskom velikanu Stevanu Mitrovu Ljubišiˮ (Molba, CGDA 2BUD -POLJUB-1-?-1 V 14/1). U početku, evidencija prispjelih priloga vođena je na papirima uvezanim koncem (CGDA 2BUD -POLJUB-1-1903/13-1-V 7/12), da bi Odbor početkom 1904. godine u Dubrovniku odštampao Knjigu priložnika za osnivanje Doma „STEVAN MITROV LJUBIŠAˮ u Budvi, u kojoj su prenijeta sva njihova imena, uz mjesto boravka i donirane iznose, do tada bilježeni na običnom papiru (CGDA 2BUD POLJUB-1-1903/34-?-V 6/124). Među priložnicima bili su Budvani, Paštrovići, Grbljani, Bokelji, oni iz zemlje, ali i inostranstva (SAD – Tonopah, Čikago; Rusija – Sevastopolj, Odesa; Egipat – Kairo; Italija – Trst) pojedinci i udruženja iz Srbije (Profesorsko udruženje Beograd), a od značajnih imena iz tog perioda mitropolit Mitrofan Ban, iguman Dionisije Miković, dr Božidar Perazić. U pomenutoj knjizi posljednji donirani iznos zabilježen je 10. maja 1904. godine, kada se zaključuje lista, uz napomenu da se iznos predaje „od strane bivšeg upraviteljstva novomeˮ. Na osnovu daljih zapisa, jasno je da akcija nije nastavljena, dok je sakupljeni novac uplaćen na bankovni račun, a o promjenama računa i kamatama, uredno je vođena evidencija. Novac prikupljen ovom prilikom biće sastavni dio fonda za akciju koja je provedena 1933–1934. godine, kada je podignut Ljubišin spomenik u parku, postavljena spomen-ploča na kući i uređen grob. Međutim, iako ovaj poduhvat nije uspješno okončan, veoma je značajan sa nekoliko aspekata. Nesumnjivo, riječ je pokušaju institucionalizacije zaštite lika i djela Stefana Mitrova Ljubiše jer, prema do sada istraženoj građi, spomen-dom je bio zamišljen kao prosvjetno-kulturna ustanova. Nadalje, i kroz ovu akciju šira zajednica je još jednom pokazala koliko poštovanja je gajila prema Ljubišinom sveukupnom djelovanju, i koliko im je ta živa uspomena na Ljubišu bila potrebna u borbi za nacionalno oslobođenje. Što se tiče razloga zbog kojih nije došlo do ustanovljenja Spomen-doma, njih treba tražiti u nepovoljnoj ekonomskoj situaciji u kojoj su se Budva i Boka našle početkom XX vijeka, te strahu austrijskih vlasti od dodatnhog jačanja nacionalnog duha u carstvu, koje je bilo opterećeno brojnim problemima.

 

Spomenik u parku, spomen-ploča na rodnoj kući i grob

Kao što smo ranije kazali, grob Stefana Mitrova Ljubiše bio je dosta skroman, a vremenom je bio sve zapušteniji. Tako je 1930. godine u Budvi formiran Odbor i pokrenuta je inicijativa „za podizanje spomenika i oporavak grobaˮ. U tu svrhu organizovana je „Ljubišina večerˮ u hotelu „Balkanˮ, na kojoj su sakupljani prilozi. No, akcija nije zaživjela. Tri godine potom, Srpska pravoslavna crkvena opština Budva pokreće novu akciju s istim ciljem, o čemu njen upravni odbor obavještava javnost i traži novčanu pomoć putem proglasa, objavljenog na Bogojavljenje 1933. godine (Proglas, CGDA 2BUD-POLJUB-1-1933-V 21/3). Potpisnici proglasa bili su predsjednik Ivo Rađenović i sekretar Milo D. Ljubiša. Novčana pomoć je bila potrebna kako bi njegov „najskromnije urađen spomenikˮ uredili, te „njegov grob uveličali podizanjem spomenikaˮ, a povodom obilježavanja 110 godina od rođenja, 1934. godine (za godinu Ljubišinog rođenja uzimali su 1824). Svjesni da novac ne mogu prikupiti ni u Budvi, pa ni u Boki, te da Ljubišin značaj i potreba da se uspomena na njega dostojno čuva, prevazilazi lokalne okvire i mogućnosti, proglase šalju na sve strane tadašnje kraljevine, pojedincima, udruženjima, institucijama, državnoj administraciji, vojsci, ali i našim iseljenicima u svijetu. Značajnog saradnika u ovom poslu nalaze u Udruženju Bokelja iz Beograda, koje je okupljalo istaknute pojedince porijeklom iz Boke, i koje je pored prikupljanja novca, pružalo neophodnu stručnu pomoć. Potvrdu za ovakvu konstataciju nalazimo u zapisnicima sa sjednica Udruženja, kojima je ponekad prisustvovao i predsjednik Srpske pravoslavne crkvene opštine Budva Ivo Rađenović, kao i korespondenciji između Crkvene opštine i Udruženja (CGDA 2BUD fond POLJUB). Iz tih izvora saznajemo da su članovi Udruženja, arhitekta Milan Zloković i inženjer Vinko Đurović, tada docenti na Beogradskom univerzitetu, odobrili radove na uređenju porte Crkve Sv. Trojice, koji su obuhvatili popločavanje porte, postavljanje nove željezne ograde sa cementnim stubovima, izmiještanje Ljubišinog groba „na podesnije mjestoˮ, sadnju palmi i ostalog drveća. Osim što je grob izmješten, napravljena je nova kamena grobnica sa nadgrobnom pločom na kojoj je ispod krsta ispisano ime i prezime s godinama rođenja i smrti. Istovremeno, tekao je i proces prikupljanja ponuda i idejnih rješenja za spomenik. S obzirom na iznos s kojim se raspolagalo za njegovu izradu, a nakon dobijanja ponuda Ivana Meštrovića, Marka Brežanina i Anastasa Bocarića, Udruženje je sugerisalo da se objavi zatvoreni konkurs i pozovu četiri vajara da daju svoje ponude. Na tom konkursu žiri je odabrao rješenje Lojza Dolinara, koji je u to vrijeme izradio značajan broj spomenika širom Kraljevine. Spomenik se sastojao od kamenog postolja izrađenog od bračkog kamena, sa reljefima sa strane na kojima su u bronzi bili izliveni motivi iz Kanjoša Macedonovića i Skočidjevojke, te Ljubišine biste izlivene u bronzi. Na sugestiju arhitekte Zlokovića da „grob i javni spomenik ne može biti jedno pored drugogaˮ, naknadno je određeno mjesto za spomenik u gradskom  parku. Arhitekta je bio zadužen i za „staranje o izradi pločeˮ na Ljubišinoj rodnoj kući, a o natpisu koji je ispisan, donijeta je odluka na jednoj od sjednica. Zanimljivo je da je postojala i dilema oko Ljubišinog imena, ali  da je prihvaćena sugestija Udruženja koje u jednom obraćanju Crkvenoj opštini navodi: „Nama je pravo da natpis bude STEFAN M. LJUBIŠA, ali primjećujemo da mu se spomenik digne kao KNJIŽEVNIKU, a on je u književnosti poznat kao STJEPANˮ. Prilozi za ovaj poduhvat stizali su sa svih strana, a svaki je uredno evidentiran u Knjigu priložnika, koja je sačuvana iz 1903. godine. Iako je vremenom, zbog nastalih društvenih promjena, iznos prikupljen za zidanje spomen-doma (1903–1904) djelimično izgubio na vrijednosti, taj iznos i iznos prikupljen 1930. godine pridodati su ukupnoj sumi. Kako su poslovi odmicali, trebalo je razmišljati i o proslavi. U tom cilju formiran je i Odbor za proslavu, na čijem je čelu bio dr Filip Lazarević, narodni poslanik iz Boke. Proslava obilježavanja 110 godina od rođenja Stefana Mitrova Ljubiše, održana je 16. septembra 1934. godine. Nakon opela u Crkvi Sv. Trojice i pomena na grobu, otkriven je spomenik u parku. Svečanosti su prisustvovali najznačajniji predstavnici vlasti i veliki broj građana iz Budve i okolnih mjesta. Brojne ondašnje novine objavile su izvještaje o tome.

 

1) Skraćenica CGDA 2BUD označava Državni arhiv Crne Gore, Arhivski odsjek Budva

 

Do danas grobnica i spomen-ploča sačuvani su obliku i na mjestu na kojem su i postavljeni te 1934. godine. Međutim, sudbina spomenika bila je nešto drugačija. Godine 1941, kada je italijanska vojska ušla u Budvu, spomenik je oskrnavljen kuršumima, bista oborena na zemlju, a reljefi odvaljeni (Radoslav Rotković, Tragajući za Ljubišom, 1982). Na osnovu zapisa Mihaila Lalića u zbirci Usput zapisano (1952), jasno je da je neposredno nakon oslobođenja, Ljubišina bista i dalje ležala oborena u parku, dok je juna 1952. godine, prilikom piščeve naredne posjete, bista podignuta. Na žalost, reljefi su tokom rata odnijeti i nisu nađeni.

 

Spomen-dom „Stefan Mitrov Ljubišaˮ

Nakon neuspjele akcije zidanja spomen-doma s početka XX vijeka, pokušaja da se tokom sedamdestih godina u okviru Kulturnog centra u Budvi Ljubišina rodna kuća organizuje kao memorijalni muzej posvećen znamenitom piscu i političaru, uslovi za uspostavljanje spomen-doma stekli su se tek osamdesetih godina XX vijeka. Naime, tokom obnove, nakon zemljotresa 1979. godine, dr Miroslav Luketić, tadašnji direktor Opštinskog arhiva inicira predlog „da se rodna kuća Stefana Mitrova Ljubiše, najistaknutije ličnosti grada, pretvori u Ljubišin spomen-dom. On je i autor elaborata o uređenju rodne kuće sa predlogom da cijela kuća bude tretirana kao spomen-dom; da se u prizemlju osnuje memorijalna zbirka posvećena Ljubiši i drugim istaknutim stvaraocima iz prošlosti Budve, a da na prvom, drugom i trećem spratu bude smješten Opštinski arhiv. Bilo je predviđeno da memorijalna zbirka organizaciono bude u sastavu arhiva, kao posebna radna jedinicaˮ. (Dr Miroslav Luketić: bio–bibliografija, 2007). Kako je predlog bio usvojen, Arhiv nastavlja s prikupljanjem građe o Ljubiši, i deset godina poslije zemljotresa useljava u Ljubišinu rodnu kuću, odnosno tada već Ljubišin spomen-dom. Međutim, godine 1992. dolazi do centralizacije arhivske službe na nivou Crne Gore, i lokalna uprava djelatnost Ljubišinog spomen-doma pridružuje novoformiranoj JU „Muzeji, galerija i bibliotekaˮ Budva. Rad na prikupljanju, sistematizaciji i obradi građe o Ljubiši se nastavlja, dok je Spomen-dom svečano otvoren 1995. godine izložbom o životu i radu Stefana Mitrova Ljubiše, koju su zajedno realizovali Državni arhiv Crne Gore – Arhivsko odjeljenje Budva i JU „Muzeji, galerija i bibliotekaˮ Budva. Danas, Spomen-dom „Stefan Mitrov Ljubišaˮ muzejska je jedinica istorijskog karaktera u okviru JU Muzeji i galerije Budve, i bavi se zaštitom lika i djela Stefana Mitrova Ljubiše..

 

Osnovna škola „Stefan Mitrov Ljubišaˮ

Poslije II svjetskog rata, prilikom organizovanja osnovnoškolskog obrazovanja u Budvi, osnovna škola smještena je u zgradu nekadašnje austrijske kasarne, na trgu ispred gvozdenih vrata Strarog grada, i dobila je ime „Stefan Mitrov Ljubišaˮ. Iako to je to bilo optimalno rješenje u tom trenutku, vremenom zdanje nekadašnje kasarne ne može da zadovolji ni osnovne potrebe jedne ovakve institucije. Sedamdesetih godina XX vijeka, nastavni kadar škole, pokreće akciju prikupljanja sredstava za izgradnju nove zgrade. Prema pisanju „Primorskih novinaˮ (1. mart 1973, broj 16, str. 6), akciju su podržali pojedinci, Opština i druge organizacije. Konačno, septembra 1978. godine, osnovci su se uselili u novu zgradu osnovne škole, koja je nastavila da nosi ime Stefana Mitrova Ljubiše.

 

Biblioteka „Stefan Mitrov Ljubišaˮ  u Petrovcu

Tradicija bibliotečke djelatnost Petrovcu datira od 1890. godine, kada u tadašnjoj  Kastel Lastvi biva organizovan rad biblioteke sa čitaonicom u društvu koje se zvalo „Srpska čitaonicaˮ. Ujedno, bila je to i prva  čitaonica na području Paštrovića. Decenijama je ovo društvo bilo centar kulturnih i društvenih dešavanja u Petrovcu. Promjene nastale završetkom II svjetskog rata, uticale su i na način organizovanja kulturnog života u Petrovcu. Bilioteka sa čitaonicom prerasta u kulturno-umjetničko društvo „Stefan Mitrov Ljubišaˮ, koje uz rad Biblioteke, organizuje pozorišnu i folklornu sekciju. Pretpostavlja se da naziv Biblioteka „Stefan Mitrov Ljubišaˮ potiče iz tog perioda, bez obzira što se u dokumentaciji lokalnih ustanova kulture koje su organizovane u Budvi (Narodni univerzitet, Centar za kulturno-umjetničku djelatnost i Kulturni centar), a u čijim okvirima je radila petrovačka biblioteka, ne pominje ovaj naziv, već samo Biblioteka u Petrovcu. Godine 1987, kada je otvoreno novosagrađeno zdanje spomen-dom „Crvena komunaˮ, zvanično je otvorena i biblioteka koja nosi ime Stefana Mitrova Ljubiše. Danas, Biblioteka „Stefan Mitorv Ljubišaˮ u Petrovcu područno je odjeljenje JU Narodna biblioteka Budve, a svoju djelatnost i dalje obavlja u spomen-domu „Crvena komunaˮ.

 

 

 

Ulica Stefan Mitrov Ljubiša u Starom gradu

Lokalna budvanska zajednica poštovanje prema ličnosti i djelu Stefana Mitrova Ljubiše, iskazala je i kroz davanje imena ulici. Tako ulica u Starom gradu, koja se pruža od Vrata od Pizane do Trga pjesnika, na čijem se početku, s lijeve strane, nalazi rodna kuća Stefana Mitrova Ljubiše, nosi upravo njegovo ime.

 

 

 

Posebnu zahvalnost za realizaciju ove izložbe dugujemo Državnom arhivu Crne Gore, odnosno Arhivskom odsjeku Budva, koji je ustupio građu za izložbu, kao i JU Narodna biblioteka Budve, za korišćenje „Primorskih novinaˮ.